بي گمان تقوا محوري ترين و کليدي ترين واژه در فرهنگ قر¬آن و ادبيات اسلامي است. به سخن ديگر تقوا در فرهنگ قرآن نمود عيني توحيد محض در انسان و نمايش همه باورها و انديشه ها و اعمال صالح و پاکي است که انسان را به خدا مي رساند. از اين روست که تقوا هدف هر مومني است که مي کوشد تا به کمال مطلق دست يابد و به او تقرب جويد و از کمالات آن بهره مند گردد.
راه هاي رسيدن به تقوا همان چيزي است که در قرآن به صراط مستقيم و راه راست از آن ياد شده است. صراط مستقيم تمام آموزه هاي وحياني است که از سوي خداوند به بشر براي هدايت و رسيدن به خدا مطرح شده است. از اين رو، مجموعه آموزه هاي دين را مي بايست، راهي به سوي تقوا دانست. با اين همه برخي از اين آموزه هاي ديني به دلايلي از برتري و خصوصيات ويژه اي برخوردار مي باشد که موجب شده است تا بر آن ها تاکيد بيش تري شود. از جمله در قرآن نماز و روزه و انفاق به عنوان کوتاه ترين، بهترين و آسان ترين راه رسيدن به تقوا شمرده شده است.
از ديگر راه هايي که مورد تاکيد ويژه قرار گرفته است، اعتکاف است. در اين نوشتار به بررسي اين راه در آموزه هاي قرآني پرداخته مي شود.
اعتکاف و عکوف در واژه شناسي تازي به معناي مواظبت و ايستادگي بر چيزي و يا مکاني است.( لسان العرب؛ ابن منظور ) و عاکف و معتکف به معناي اقامت کننده است که در برخي آيات ( مانند آيه 138 سوره اعراف ) به همين معنا اقامت کننده به کار رفته است.
در اصطلاح شرعي اعتکاف به معناي ماندن و اقامت کردن در مسجد به قصد قربت همراه با مراعات برخي احکام و شرايط است که از مهم ترين آن ها روزه و عدم خروج از مسجد مگر به ضرورت است.
در گزارش قرآن اعتکاف را از اموري دانسته که پيش از اين نيز در ميان پيامبران و شرايع پيشين نيز وجود داشته است. قرآن گزارش مي کند که خداوند به حضرت ابراهيم(ع) پس از بنيان گذاري کعبه دستور مي دهد تا آن را براي طواف کنندگان و معتکفين آماده سازد: و عهدنا الي ابراهيم و اسماعيل ان طهرا بيتي للطائفين و العاکفين ؛ از ابراهيم و اسماعيل پيمان گرفتيم تا خانه خدا (کعبه) را براي طواف کنندگان و معتکفين پاک و تطهير نمايند.
اين آيات به خوبي مي نمايد که اين سنت ابراهيمي است و اگر نگوييم که پيش از اين نيز به طرقي وجود داشته است ؛ چنان که در برخي روايات آمده است که پيش از اين خانه خدا وجود داشته و در توفان نوح آسيب ديده و حضرت ابراهيم (ع) به بازسازي آن اقدام کرده است، بنابراين مي توان تصور کرد که اعمالي مشابه اعتکاف و طواف در اين خانه انجام مي شده است. با اين همه دست کم اين حکم را مي توان از احکام شريعت ابراهيمي بر شمرد که خود آن حضرت (ع) آغازگر آن بوده است.
در برخي از گزارش هاي قرآني سخن از اعتکاف حضرت زکريا(ع) و حضرت مريم (س) در مسجد اقصي و معبد عظيم اورشيلم حکايت مي کند. به نظر مي رسد که امر روزه و اعتکاف در گذشته به عنوان يک سنت ابراهيمي در ميان شرايع وجود داشته و حضرت موسي (ع) آن را تاييد و تاکيد کرده است.
اعتکاف در آموزه هاي قرآني از اهميت خاصي برخوردار است و از آن به عنوان راهي براي تقوا ياد شده است . خداوند در آيه 187 سوره بقره مي فرمايد: و لاتباشروهن و انتم عاکفون في المساجد ...کذلک يبين الله آياته للناس لعلهم يتقون؛ با زنان زماني که در مسجد معتکف هستيد تماس جنسي نداشته باشيد... خداوند اين گونه آياتش را براي مردمان روشن و آشکار مي سازد تا شايد تقوا پيشه کنند و به تقوا دست يابند.
در ارزش و اهميت اعتکاف همين بس که از وظايف خاص حضرت ابراهيم (ع) بر شمرده شده است و خداوند يکي از اهداف اصلي ساخت و يا بازسازي خانه خدا (کعبه ) را انجام طواف و اعتکاف بر مي شمارد. به اين معنا که اين دو عمل يکي از مهم ترين اعمال و مناسکي است که مي بايست در کعبه و خانه خدا انجام پذيرد و بازسازي خانه خدا بدين منظور بوده است.(بقره آيه 125)
از ديگر نکاتي که بر اهميت و ارزش اعتکاف دلالت مي کند، نقش دو پيامبر خدا (ص) براي آماده سازي و تطهير خانه خدا براي انجام اين مراسم است. به اين معنا که هر عملي بزرگ تر و مهم تر باشد ، مسئولان آن نيز افراد متشخص و برجسته اي خواهند بود. از اين روست که دو پيامبر بزرگ الهي ماموريت و مسئوليت مي يابند که زمينه و بستر لازم را براي اعتکاف فراهم آورند که خود دلالت روشني بر اهميت و ارزش آن دارد.
از آيه 125 سوره بقره بر مي آيد که مکان اصلي و يا به عبارت ديگر بهترين مکان براي اعتکاف مجاورت کعبه و مسجد است؛ زيرا اعتکاف دست کم از سنت ها و آيين هاي شريعت ابراهيمي است و خداوند در اين آيه به خوبي و روشني بيان مي کند که هدف از بازسازي و يا ساخت خانه خدا برگزاري مراسم اعتکاف و طواف است.
از ديگر مراکزي که براي اعتکاف معرفي مي شود مساجد هستند. در آيات قرآن تفاوتي ميان مسجدي با مسجد ديگر نهاده نشده است و همه مساجد از يک ارزش و اعتبار برخوردارند. به اين معنا که جز کعبه و خانه خدا که براي کار طواف و اعتکاف ساخته شده و ماموريت و کارويژه اساسي آن قلمداد شده است، ديگر مساجد از ارزش يکساني برخوردارند و شخص مي تواند در هر مسجدي از مساجد اعتکاف کند. خداوند به صراحت در آيه 187 سوره بقره مي فرمايد: و لاتباشروهن و انتم عاکفون في المساجد تلک حدود الله فلاتقربوها؛ با زنان در زماني که در مساجد معتکف هستيد مباشرت و نزديکي نکنيد. اين حدود و قوانين مشخص خداوندي است و به اين حدود و خطوط قرمز نزديک نشويد و تجاوز نکنيد.
در حقیقت با تاکيد بر اين که اعتکاف در مساجد حکم و حدود الهي است نشان مي دهد که تنها مکاني که مجاز به اعتکاف در آن مي باشند ، مسجد است و اماکن ديگر نمي تواند مرکزي براي اعتکاف باشد.
از احکام اعتکاف که در اين آيه به صراحت از آن سخن به ميان آمده است دوري از زنان در هنگامه اعتکاف است و اين که جواز جنسي در اين زمان برداشته شده و شخص معتکف نمي تواند در اين مدتي که معتکف است به روابط جنسي خود را ادامه دهد.
از ديگر احکام اعتکاف که در آيات قرآني بيان شده است، روزه است. خداوند مي فرمايد: ثم اتموا الصيام الي الليل و لاتباشروهن و انتم عاکفون في المساجد؛ سپس روزه را تا هنگام شب ادامه داده و به تمام رسانيد و با زنانتان مباشرت نکنيد در زماني که در مسجد معتکف هستيد.(همان)
بنابراين از مهم ترين و اساسي ترين ويژگي ها و احکام اعتکاف مي توان به حرمت آميزش جنسي در حال اعتکاف ، وجوب روزه ، اعتکاف در مسجد و حرمت تعدي و تجاوز به حدود الهي و احکام خاص اعتکاف اشاره کرد.
به هر حال اعتکاف اگر با شرايط خود و به صورت دقيق انجام پذيرد، مي تواند بستري مناسب براي رسيدن به تقواي الهي باشد.